"We worden gekidnapt door ons huidige economische systeem."
De stikstofcrisis, de klimaatcrisis, de grondstoffencrisis. Ze staan volgens Patrick Huntjens, lector Sociale Innovaties in het Groene Domein bij Hogeschool Inholland en transitie-hoogleraar bij Maastricht University, niet op zichzelf. “Veel van onze huidige crisissen hangen samen, het zijn symptomen van een dieperliggende systeemcrisis. We leven in een marktsamenleving die gebaseerd is op eigenbelang en materialisme. We worden als samenleving als het ware gekidnapt door dit systeem dat gericht is op economische groei. We moeten toe naar een samenleving die humaner en eerlijker is, die regeneratief in plaats van destructief is voor mens en natuur. Om duurzaamheidstransities te laten slagen is daarom een nieuw Natuurlijk Sociaal Contract en een nieuwe economie nodig.”
Het is een stevig verhaal dat Patrick Huntjens neerzet in de podcastserie Onderzoekers over de Toekomst. In gesprek met podcastmaker Rudy Nicola deelt Patrick zijn visie op hoe de wereld moet veranderen. Hij zet in op een nieuw, verbindend sociaal contract voor mens en natuur, waarop we een eerlijker en meer duurzame samenleving kunnen bouwen. Ook bespreekt hij hoe de boerenprotesten en de stikstofcrisis in dit verhaal passen, welke rol het onderwijs kan spelen, en welke stappen je zelf kunt nemen om de systeemverandering te versnellen.
Ga direct naar:
Natuurlijk Sociaal Contract | Stikstofproblematiek | Collectieve Gedragsverandering
"Een nieuw natuurlijk sociaal contract gaat óók over een overheid die de burger daadwerkelijk hoort en niet er tegenover staat, zoals in de toeslagenaffaire."
“Het economische systeem waarop de wereld draait, loopt vast”, meent Patrick. “We worden daar keihard mee geconfronteerd: de klimaatcrisis, de ecologische crisis, de biodiversiteitscrisis, de groeiende ongelijkheid tussen rijk en arm. Het huidige sociale contract en bijbehorende economische systeem is gericht op individualisme, materialisme, kortetermijndenken en de vrije markt. Met een aantal onwenselijke gevolgen.” Door de focus op winstmaximalisatie en door de winner takes it all-mentaliteit is de ongelijkheid gegroeid. De vrije markt heeft onze samenleving in een marktsamenleving veranderd waarin burgers vaak slechts als consumenten worden beschouwd. Waarin doorgeschoten individualisme ervoor zorgt dat burgers geen verantwoordelijkheid meer voelen voor hun sociale en natuurlijke leefomgeving.
“Dat is de échte existentiële crisis van onze samenleving", zegt hij. "We worden als samenleving als het ware gekidnapt, in de houdgreep gehouden, door een systeem gericht op economische groei en een blind geloof dat we met marktwerking en technologische innovatie alles kunnen oplossen. Dat is een gevaarlijke miskenning van de realiteit waarin we ons bevinden.”
Het Natuurlijk Sociaal Contract biedt volgens Patrick zicht op een duurzame, gezonde en eerlijke samenleving. “In de eerste plaats biedt een Natuurlijk Sociaal Contract perspectief, het is een verbindend verhaal waaraan je als burger wilt bijdragen. Dan heb ik het over een samenleving die humaner en eerlijker is en ook een samenleving die regeneratief is in plaats van destructief voor mens en natuur. Dan heb ik het over een eerlijker en meer sociale samenleving met zinvol werk, een meeregerend parlement en een overheid die burgers daadwerkelijk hoort en met hen rekening houdt. In plaats van een overheid die tegenover de burger staat, zoals we in de toeslagenaffaire hebben gezien.”
“Ten tweede gaat een Natuurlijk Sociaal Contract over een paradigmaverandering. Een verandering die nodig is om met deze systeemcrisis te kunnen omgaan. Dat is echt een noodzakelijke koerswijziging, omdat we in het verleden verkeerde afslagen hebben genomen. Sinds de Verlichting zijn we onszelf gaan beschouwen als superieur ten opzichte van de natuur, terwijl we daar feitelijk gewoon onderdeel van zijn. Hierdoor zijn we in een relatiecrisis met de natuur terechtgekomen. Ik pleit daarom voor een ecocentrisch wereldbeeld, in plaats van een egocentrisch wereldbeeld, waar alles is ingericht op het exclusieve recht van de mens. Dat is gewoon niet meer houdbaar.”
"We beschouwen onszelf bijna niet meer als buren of medeburgers, maar bijna alleen maar als consument: wat koop ik in de winkel, waar ga ik op vakantie?"
Het gaat volgens de lector niet alleen over een ander wereldbeeld, maar ook over een ander mensbeeld. “Daar raakt het in mijn optiek echt de kern. Dan heb je over de homo ecologicus, in plaats van een homo economicus. Daarmee bedoel ik dat mensen zijn verweven in een web van afhankelijkheden, eigenlijk net zoals alles in de natuur. Je bent niet alleen een rationeel persoon, zoals het incomplete mensbeeld van de homo economicus suggereert, maar je verhoudt je ook tot jezelf (door intrinsieke motivaties, normen en waarden, geloof en spiritualiteit), en tot je sociale en natuurlijke leefomgeving. Het hele economische systeem is alleen nu volledig ingericht op de homo economicus. We beschouwen onszelf bijna niet meer als buren of medeburgers, maar bijna alleen maar als consument: wat koop ik in de winkel, waar ga ik op vakantie? Hoe ben ik bezig om mijn eigen behoeftes te bevredigen? Het consumentisme wordt gevoed door de manier hoe we nu de samenleving hebben ingericht.”
Wat is nu eigenlijk de basis van zo’n Natuurlijk Sociaal Contract? “Sociale contractvorming vindt plaats op verschillende schaalniveaus, in uiteenlopende context. Een sociaal contract zijn de afspraken die je als burger hebt met de overheid; die regelt de zaken die je in je eentje niet kunt regelen. Dan heb je het over infrastructuur, over voedselzekerheid, rechtspraak, onderwijs, gezondheidszorg, noem maar op. Je verwacht ook dat als je 112 belt, dat de brandweer, de politie of een ziekenauto voor je deur staat. Dat kun je in je eentje niet regelen en dáár gaat het sociale contract over. Dat zijn de keuzes die we maken om zaken te regelen die we als individu niet geregeld kunnen krijgen. Het vormt de basis van onze moderne samenleving en democratie.”
“Als je het op internationaal niveau bekijkt, dan maken we al stappen in de goede richting, maar daarmee zijn we er nog niet. Een voorbeeld is de Europese Green Deal, maar ook de Sustainable Development Goals en het Klimaatakkoord van Parijs. Dit zijn weliswaar belangrijke mijlpalen van een koersverandering, maar geen blauwdruk van hoe een Natuurlijk Sociaal Contract eruit zou kunnen zien. Deze voorbeelden blijven in mijn optiek nog te veel steken op het neoliberale dogma: het geloof dat we het met economische groei, marktwerking en technologie wel kunnen oplossen. Dat is alleen symptoombestrijding, daarmee komen we niet tot de noodzakelijke verandering van het systeem.”
"Als iedere wereldburger deze westerse consumptieleefstijl zou hebben, zouden we drie aardbollen nodig hebben om daarin te voorzien."
“De huidige boerenprotesten zijn zuur voor de groene boeren die al 10 jaar laten zien dat het ook anders kan.”
Een transitie komt pas echt op gang wanneer er een levensvatbaar alternatief is voor het bestaande systeem. In de landbouw is dat al zichtbaar: er is een alternatief en duurzaam systeem dat snel groeit, maar nog niet mainstream is. “Denk aan natuurinclusieve en biologische boeren, kringloopboeren, voedselbosbouwers, en modellen waarbij de relatie tussen burger, boer en natuur wordt hersteld, zoals gemeenschapslandbouw, en Land van Ons-achtige initiatieven”, zegt Patrick. “Maar daarbij ook de kanttekening dat het oude paradigma er als een schaduw overheen hangt. Boeren die het anders willen doen, lopen vaak tegen obstakels aan bij de overheid, banken en ketenpartijen die nog vastzitten in het oude denken. Dat is goed zichtbaar bij de landbouw- en voedseltransitie die voor veel ophef zorgt door het stikstofbesluit. Door alleen te luisteren naar de boeren die de hakken in het zand zetten, doe je geen recht aan de grote groep boeren die wel vooruit willen. Het is heel zuur voor die boeren die al 10 jaar laten zien dat het ook anders kan.”
Hij geeft aan dat deze groene boeren in de meerderheid zijn ten opzichte van de achterban van de boerenprotesten die nu alle aandacht opeist. Zij bieden daadwerkelijk een oplossing, een realistisch toekomstperspectief voor een duurzaam en eerlijk voedselsysteem. Juist deze groene boeren zou je als overheid en samenleving moeten omarmen en vooruithelpen. “Een belangrijk obstakel is dat grote spelers, die groot zijn geworden dankzij het bestaande economische systeem, er alles aan zullen doen om hun eigen belangen, en dus het huidige onduurzame systeem, in stand te houden,” meent Patrick. Daarmee doelt hij op grote bedrijven in de sector zoals veevoerbedrijven, slachthuizen, kunstmestleveranciers, pesticidefabrikanten, en andere ketenpartijen, die hun verdienmodel in gevaar zien komen. Het is maar de vraag welke oplossingen voor een systeemverandering deze bedrijven kunnen en willen aandragen zonder hun eigen bestaansrecht te ondermijnen. De maatschappij moet in ieder geval de deuren wagenwijd openzetten voor oplossingen die worden aangedragen door nieuwe en vernieuwende spelers.
Om de voedseltransitie te laten slagen zijn veel andere partijen nodig. Denk daarbij aan supermarkten, banken, duurzame beleggers, overheden, kennisinstellingen, onderwijs, ngo’s en eco-bewuste burgers die op allerlei manieren een bijdrage kunnen leveren. Om eco-bewustzijn te stimuleren is een belangrijke rol weggelegd voor certificering en eerlijke beprijzing, terwijl de markt gecorrigeerd kan worden door bijvoorbeeld belasting te heffen op onduurzame, ongezonde en oneerlijke producten en diensten. Patrick: “Voor elke transitie zijn er veel draaiknoppen die met elkaar samenhangen en die de transitie kunnen tegenhouden of versnellen. Ons onderzoek is gericht op het identificeren van deze draaiknoppen en deze te vertalen naar handelingsperspectief voor partijen in de praktijk.”
Hij geeft aan dat als de ambities van het Nationaal Programma Landelijk Gebied - inclusief stikstofdoelen - gerealiseerd kunnen worden het een belangrijke stap is in de noodzakelijke systeemverandering. “Daarbij kan juist worden gewerkt aan maatschappelijke waardecreatie waarin boeren een eerlijke beloning krijgen voor duurzame voedselproductie in combinatie met landschapsbeheer, biodiversiteitsherstel en een betere bodem- en waterkwaliteit.”
"Een collectieve gedragsverandering kan alleen slagen als we ook het economische systeem veranderen."
Een verandering in mindset is belangrijk om een nieuw natuurlijk sociaal contract vorm te kunnen geven. Het gaat om het veranderen van het systeem. We zijn er nog niet, meent Patrick. “Op de eerste plaats staan we als samenleving te weinig stil bij de gevolgen van onze huidige manier van leven, van ons consumptiegedrag. De grote fossiele bedrijven zijn groot geworden dankzij dit consumeren. Dat vraagt dus om een collectieve gedragsverandering. Maar dat gaat niet veranderen als je het systeem eromheen niet verandert.”
Om een voorbeeld mee te geven: we zien tussen de 250 tot 5000 advertenties per dag. Op straat, in de supermarkt, op televisie, en vooral online. De techgiganten zijn groot geworden door deze reclameopbrengsten. En door de aandacht van de consument zo lang mogelijk vast te houden, dankzij geavanceerde algoritmes die op basis van jouw zoekgedrag reclames naar je toestuurt die je interessant vindt. “Je wordt dus met alle uitingsvormen van reclame om je heen gestimuleerd om zoveel mogelijk te consumeren, zonder rekenschap te geven aan de wereldwijde gevolgen hiervan.” Als iedere wereldburger deze westerse leefstijl zou hebben, zouden we volgens sommige berekeningen drie aardbollen nodig hebben om daarin te voorzien. Dat is niet vol te houden en leidt indirect tot meer bosbranden en hittegolven in grote delen van Europa, en ook historische lage rivierstanden waardoor de industrie, drinkwatervoorziening en elektriciteitsvoorziening in gevaar komen.
Patrick zoomt in op de rol van de generatie van morgen. Hij geeft aan dat de huidige groep studenten over het algemeen veel bewuster is van problemen als klimaatverandering en de ecologische crisis, en zich daardoor zorgen maakt over de toekomst. “We bieden bij Inholland een breed palet aan opleidingen die zich met duurzaamheid bezighouden. Daar zie je dat duurzaamheidtransities volop in de aandacht staan. Ook omdat het werkveld vraagt om professionals die met dit soort vraagstukken om kunnen gaan. Daarom pleit ik er óók voor dat de financieringsstromen en de opdrachtgevers voor praktijkgericht onderzoek en onderwijs, zich veel meer richten op het voor elkaar krijgen van die systeemverandering.”
"Een nieuwe generatie betrokken studenten wil bijdragen aan duurzame verandering."
Een mooi voorbeeld van een gamechanger binnen het onderwijs noemt hij de minor ‘Samenwerken aan de toekomstbestendige stad’. Hierin werken studenten vanuit uiteenlopende Inholland-opleidingen met elkaar samen. “Deze minor is in mijn optiek een koploper in het Nederlandse hoger onderwijs. Hierin vliegen we echte maatschappelijke vraagstukken - zoals de voedseltransitie, de energietransitie, duurzame gebiedsontwikkeling - integraal aan vanuit verschillende expertises. De kennisontwikkeling vindt plaats door samenwerking tussen diverse disciplines, maar vooral ook door samenwerking met de praktijk.”
Dit kan leiden tot creatieve en krachtige oplossingen, geeft Patrick aan. “Zoals de ontwikkeling van de circulaire GreenPort, waar glastuinbouw en omgeving met elkaar verbonden worden. We doen dat ook, bijvoorbeeld in Amsterdam, op Zeeburgereiland waar we de ambitie hebben om de meest duurzame en inclusieve wijk van Nederland te ontwikkelen. Dan zetten we de studenten aan de slag om met gebiedspartijen, stukjes van het vraagstuk op te lossen. De studenten zelf geven aan dat ze heel veel leren van studenten van andere opleidingen. En dat ze vanuit verschillende inzichten en samenwerkingen tot oplossingen en ideeën komen, die ze niet vanuit de eigen opleiding hadden kunnen maken.”
Deze Inholland-studenten werken samen voor een nieuwe duurzame toekomst. Maar wat kun je als ‘gewone’ burger doen om bij te dragen aan die omslag naar een nieuw natuurlijk sociaal contract? “Het makkelijkste is te bedenken wat je zelf ziet als een wenkend toekomstperspectief en hoe je daaraan kan bijdragen. Die bijdrage ziet er voor iedereen anders uit, en hangt natuurlijk ook van je sociaal-economische context af. Maar ik zie ook mensen met kleine beurs die meedoen: aan stadstuinbouw, of door voedsel te kopen in de korte keten. En dat hoeft niet per se duurder te zijn; het kan zelfs besparing opleveren.”
“Er zijn tig manieren om bij te dragen aan systeemverandering”, geeft Patrick nog mee. “Het gaat ook over samenwerking, burgerinitiatieven, sociale innovatie, lidmaatschap van een natuurvereniging, en uiteraard je eigen consumptiegedrag. De grootste verandering zal van het collectief moeten komen. We zijn samen geen druppel op een gloeiende plaat, maar een regenbui.”
Patrick schreef hier een gerenommeerd boek over, deed er diverse onderzoeken naar en was te gast bij video- en podcastuitzendingen. Klik op de button en lees, luister en bekijk meer over dit Natuurlijk Sociaal Contract en ontdek hoe we dit volgens Patrick kunnen bewerkstelligen.
