In – al dan niet – wetenschappelijke discussies rondom bildung, brede vorming en socialisatie krijgt persoonsvorming de laatste jaren veel aandacht. Maar dit betekent niet dat ideeën rondom vorming ook automatisch de plaatsen bereiken waar ze nodig zijn. Namelijk: de praktijk van het basisonderwijs waar leerkrachten iedere dag bezig zijn met het vormen van leerlingen.
Persoonsvorming, door ons gedefinieerd als de vorming van persoonlijkheid, identiteit en karakter, is geen apart vakgebied, maar gebeurt de hele dag door op allerlei momenten. Al deze momenten zijn in zekere zin uniek. Het is dit kind dat boos met een potlood gooit omdat het een som niet snapt. En bij dit kind voel je aan dat je even niets moet doen, terwijl je bij een ander kind meteen zou moeten ingrijpen. En dan is het ook nog deze klas waarin dit moment zich voordoet. Bij de klas van vorig jaar had je als leerkracht meteen publiekelijk duidelijk moeten maken dat we zo niet met potloden omgaan. Maar deze klas begrijpt dat Mark soms uitbarst.
En al die factoren maken dat je als leerkracht doet wat je doet. Je voelt hoe ze naar je kijken, en je kiest intuïtief een rustige toon als je zegt ‘werk maar rustig verder allemaal, laat Mark maar even.’ Je geeft een knipoog aan het meisje naast Mark om te laten weten dat de situatie veilig is. Dat was wat nu nodig was, in deze groep met deze kinderen. En het was wat jij als persoon kon bijdragen, met jouw stijl en jouw mogelijkheden. Want een andere juf had het anders gedaan. En een meester weer anders. Met een grap, of een waarschuwing. Beter misschien, of niet. Uniek in elk geval. Dit is hoe persoonsvorming werkt. Hoe we elkaar in een klas op honderden manieren op een dag beïnvloeden. Dit is hoe we kinderen leren wat goed is en wat niet, wat belangrijk, mooi en waar is. Door de concrete momenten waarin we elkaar iedere dag als personen ontmoeten.
Persoonsvorming is dus niet zomaar een didactische vaardigheid die aan te leren is zodat er goed les in gegeven kan worden. Het is een voortdurende manier van omgang met kinderen waarbij je als leerkracht met huid en haar betrokken bent. Een belangrijk vraagstuk is dan ook hoe (aankomend) leerkrachten zelf gevormd kunnen worden voor deze ingewikkelde taak. Hoe je als leerkracht grip krijgt op het proces van persoonsvorming, dat zich vaak onbewust afspeelt.
Ons onderzoek richt zich op de volgende vragen:
De onderzoeksgroep die met ons aan de slag gaat om deze vragen te beantwoorden, bestaat uit derdejaars studenten van de Voltijdopleiding en tweedejaars studenten van de Verkorte Deeltijdopleiding die voor het keuzeonderwijs Meesterlijk met Mensen hebben gekozen. In deze minor gaan studenten drie maanden lang op zoek naar vormingsmomenten in de praktijk. Ze vullen tijdens het werken in de klas dagelijks een bureaublad in met korte aantekeningen over momenten die volgens hen vormend waren. Dit kunnen hele korte momenten zijn, maar het kan ook om hele lessen gaan. Aan het einde van de dag kiezen de studenten één moment uit om verder uit te werken. Ze beschrijven het moment zoals ze het zelf ervaren hebben, en kijken terug op hun emoties en afwegingen. Vervolgens reflecteren ze met medestudenten op deze dagboekfragmenten en verkennen ze in een ‘ervaringsreconstructie’ eventuele handelingsalternatieven.
Nu we de eerste lichtingen van 50 studenten hebben begeleid, zien we dat studenten op deze manier meer werkelijk grip lijken te krijgen op persoonsvorming en dat ze de momenten waarin het gebeurt beter leren herkennen en benutten. Zoals een van de studenten zei: ‘Ik ben me veel bewuster geworden van de ontelbare momenten waarop ik in een split-second beslissingen neem. Daardoor merk ik ook sneller wat de invloed van mijn beslissing is en denk ik eerder na over het gevolg: was dit handig of niet, hoe ga ik het een volgende keer anders doen, of herhalen?’
"Door de dag heen is het toch zoals je zelf in het leven staat, dat geef je toch op de een of andere manier wel door. Misschien zelfs onbewust."
Deze manier van kijken naar persoonsvorming levert een frisse blik en nieuwe vragen op, die we in de toekomst wellicht in het onderzoek kunnen betrekken. Zo spelen er vragen rondom de identiteit van schoolteams (hoe bepalend is deze schoolidentiteit voor persoonsvorming in de groep?) en de ervaring van kinderen zelf (hoe ervaren zij momenten van persoonsvorming, en hoe verhoudt dit zich tot de ervaring van de leerkracht?). Ook is het een belangrijke vraag op welke manier het grip krijgen op persoonsvorming opgenomen kan worden in het pabo-curriculum.
Het krijgen van grip op persoonsvorming door momenten waarop het plaatsvindt te leren herkennen en benutten, is in onze ogen een prachtige manier om dit ingewikkelde onderwerp vanuit de dagelijkse praktijk van het onderwijs te bestuderen.
We kunnen een workshop verzorgen om meer bewustwording te creëren op scholen die interesse hebben in dit thema. Of neem contact op met ons zodat we je op de hoogte kunnen houden over dit thema.
